De vorige themabrief was een oproep om de regeldruk te beperken. Niemand twijfelt echter aan de waarde van regels. Maar wanneer zijn ze nu wel zinvol en wanneer niet, en welk effect hebben regels op ons brein? Daarover gaat deze brief.

Waarom hebben we regels?

Regels kunnen houvast geven, ze vertellen je wat je moet doen of laten. Vaak worden regels zonder nadenken blind gevolgd. Het gevolg daarvan is dat we minder luisteren naar ons eigen kompas en naar ons eigen waarschuwingssysteem. Door het volgen van regels zetten we onze risicodetectie in de sluimerstand. Onze waakzaamheid wordt als het ware in slaap gesust. We vertoeven in onze comfortzone.

Wat is er mis aan regels?

Dat gaat goed zolang er geen onverwachte risico’s zijn. Zijn die er wel, dan moet snel geanticipeerd worden. Ons bewuste dient dan de regie over te nemen en dat duurt zo’n twee seconden. Het gevolg is dat we op een beslissend moment kortstondig achter de feiten aanlopen. De meeste incidenten gebeuren nog voordat ons risicosysteem weer is opgestart. We zijn simpelweg te laat met reageren.

Een experiment

Dit principe kan goed worden uitgelegd aan de hand van experimenten die de verkeerskundige Monderman in Londen uitvoerde. In een poging de stad veiliger te maken had Londen in de buurt van kruisingen hekjes langs de stoepen geplaatst. De voetgangers konden maar op een beperkt aantal plaatsen oversteken. Desondanks waren ze vaak betrokken bij ongelukken. Monderman stelde voor de hekjes weg te halen. Wat bleek, binnen een jaar halveerde het aantal ongevallen. Hoe kunnen we verklaren dat minder hekjes – lees minder regels – tot hogere veiligheid leidt?

Risicosensitiviteit leidt tot waakzaamheid

Monderman stelde dat de weggebruiker zijn risicosensitiviteit verliest door de aanwezigheid van de hekjes. Zijn gevaarsysteem neemt even vrij totdat de hekjes weer ophouden. Zonder hekjes volgt de automobilist vanuit zijn ooghoek de voetgangers op het drukke trottoir en ontdekt zo in een vroeg stadium onverwacht gedrag. Deze waakzaamheid werkt als een subtiele vorm van stress. Zowel lichaam als geest staan klaar om in actie te komen, bijvoorbeeld om te remmen of uit te wijken. Die paraatheid uit zich in een iets hogere bloeddruk en hartslag. Ook de spieren zijn beter doorbloed.

Voorzichtig

De hogere onvoorspelbaarheid heeft nog een geheel ander effect: men gaat trager rijden. In minder overzichtelijke situaties daalt de snelheid spontaan met zo’n 10 tot 15%, zonder dat men dat zelf in de gaten heeft. Het nietbewuste neemt het zekere voor het onzekere en wil eventuele risico’s voor zijn. Samen met de hogere sensitiviteit voor risico’s kan de chauffeur dus alerter reageren en sneller ongelukken vermijden.

Een vervolgexperiment

Vervolgens experimenteerde Monderman verder. Niet alleen het hekje, maar zelfs de gehele stoep schafte hij af. Hij creëerde daarmee een gebied dat door iedereen gebruikt mocht worden en noemde dit "Shared Space". In sommige gevallen leverde dit verdere veiligheidswinst op en in andere niet. Cruciaal was de hoeveelheid verkeer die de straat moest verwerken. Tot 8000 auto’s per dag konden de meeste regels worden afgeschaft, daarboven hadden ze een toegevoegde waarde.

Het nut van regels

De lessen van dit voorbeeld kunnen we vertalen naar andere vormen van gedrag. De eerste les is dat regels een toegevoegde waarde hebben als de hoeveelheid prikkels groot is of de taak complex. Zonder regels raakt de automatische detectie van risico’s overbelast en gaan we belangrijke zaken over het hoofd zien. Regels ontlasten dan het systeem en bevorderen zo de veiligheid van het gedrag.

Het onnut van regels

De andere les is dat we regelmatig teveel regels hebben en dat het beperken van regels vooral zinvol is in situaties met beperkte hoeveelheden prikkels, eenvoudige taken en veel mogelijkheden tot onderlinge afstemming. Een beperkt aantal regels dwingt tot opletten en het betrekken van de omgeving in het gedrag. In zo’n situaties werkt onze risicodetectie optimaal en wordt veilig gedrag daardoor maximaal ondersteund.

Juni Daalmans

Februari 2013

Ontvangt u deze themabrieven niet standaard en wilt u dat wel, stuur dan even een lege mail met als onderwerp "themabrieven". U wordt dan op de mailinglijst geplaatst.

De theoretisch achtergrond van deze themabrief is uitgewerkt in het recentelijk bij Elsevier verschenen boek: Human Behavior in Hazardous Situations. Best Practice Safety Management in Chemical and Process Industries (Daalmans, 2012) Wil je meer weten over het creëren van veiligheid volgens deze visie? Kijk dan ook op: www.brainbasedsafety.nl