Hoe goed ken ik mezelf? 

En wat zegt dat over het creëren van veiligheid?

Wij mensen zien onszelf eerst en vooral als een bewust wezen. We kunnen iets willen en het daarna uitvoeren. Natuurlijk hebben we automatismen die ons gedrag ondersteunen bij eenvoudige taken zonder dat we ons daarvan bewust zijn. Tot zover niets nieuws onder de zon. Maar wat vind je van de stelling dat jouw gedrag voor meer dan 99% niet bewust plaatsvindt? Ook al leef je in de veronderstelling dat je bewust voor iets kiest, uit onderzoek blijkt het tegendeel. Hoe kunnen we vanuit dit perspectief veiligheidsgedrag beïnvloeden?

Als er iets mis is gegaan, volgt al snel de vraag: "waarom heb je dat gedaan?". We verwachten een antwoord vanuit de gedachte dat ieder mens een rationeel wezen is dat besluiten neemt en ernaar handelt. Verder menen we dat die besluiten zijn gebaseerd op een logische afweging. Achter elk besluit behoort immers een redenering te zitten, anders zouden we "zomaar" handelen. Het antwoord kan bovendien aanleiding zijn om preventieve acties te nemen, aanvullend veiligheidsbeleid. De moderne psychologie leert ons dat we met deze redenering op een dwaalspoor zitten.

Laten we eens een concrete dwaling onder de loep nemen. Zo denken we dat reclames amper invloed op ons hebben. De miljarden euro’s die aan reclame worden uitgegeven werken misschien bij anderen, maar zeker niet bij onszelf. Nee, wij menen echt een favoriet bier- of whiskymerk te hebben en dat we met een specifieke deodorant aantrekkelijker zijn. Helaas, tijdens de simpelste test vallen we al door de mand; we herkennen onze favoriete drank niet en de meeste mensen houden niet eens van luchtjes. We herkennen onze externe invloeden dus niet. Zolang we veronderstellen dat we autonome, bewust handelende wezens zijn, blijven we een prooi voor marketeers.

Nog een dwaling. We denken dat anderen ons zullen volgen als ze onze redenering begrijpen. We geloven dat een goed verhaal leidt tot een nieuw inzicht en dat dit weer leidt tot nieuw gedrag. Dus, we leggen een veiligheidsmaatregel helder en correct uit en gaan er vervolgens vanuit dat iedereen deze begrijpt en ernaar gaat handelen. Helaas, als dat waar zou zijn, zouden we niet zoveel ongevallen hebben. Want uitleggen, dat kunnen we wel.

In de praktijk leidt een nieuw inzicht slechts zelden tot nieuw gedrag. Een nieuw inzicht bevindt zich in het bewuste deel van ons bestaan, terwijl het gedrag voortkomt uit ons niet-bewuste deel. Het niet-bewuste moet eerst getraind worden in het uitvoeren van dat nieuwe inzicht. Dat kan alleen als het bewuste zich daar een tijdje mee bemoeit. Pas als het gedrag weer bekend aanvoelt, neemt het niet-bewuste het stuur over. Vanaf dat moment zal het nieuwe gedrag automatisch optreden. Niet het inzicht in een nieuwe veiligheidsmaatregel, maar de oefening van dat gedrag leidt dus tot verandering.

Kan een gedragsverandering ook optreden zonder inmenging van het bewuste? Ja zeker, dat kan! Denk nog maar even aan die reclame: we geloven dat we er niet door worden beïnvloed, maar toch hebben die campagnes effect op ons gedrag. Het achterliggende principe noemt men priming en wordt in de wetenschap en marketing veelvuldig gebruikt. Priming is het aanbrengen van een psychologische grondlaag (primer), waardoor het gedrag lichtelijk beïnvloed wordt. Priming werkt op een niet-bewust niveau via het oproepen van stereotypen en associaties. Daarom kan het prima benut worden in veiligheidscampagnes die zich kenmerken door korte en regelmatige impulsen.

Een andere vorm van niet-bewuste beïnvloeding is het overnemen van gedrag van anderen. We zijn groepsdieren en vinden het belangrijk bij de kudde te horen. Dat doen we onder andere door gedrag van anderen over te nemen. Hoe meer ons gedrag lijkt op dat van onze omgeving, hoe aardiger we gevonden worden. Een team met een hoog veiligheidsmoraal zal een nieuwkomer dus snel en niet-bewust prikkelen om zich veiliger te gaan gedragen. Omgekeerd zal een veiligheidsbewuste medewerker in een team met een zwakke veiligheidsattitude al snel meer risico’s gaan nemen om erbij te horen.

Als we veiligheid willen bevorderen moeten we ons vooral richten op de niet-bewuste mens. Daarbij kunnen we weliswaar ook bewuste kanalen gebruiken, maar uiteindelijk zal de meeste winst geboekt worden zonder dat de betrokkenen daar erg in hebben.

Juni Daalmans

April 2012

Wil je meer weten over het creëren van veiligheid volgens deze visie? Kijk dan ook op: www.brainbasedsafety.nl